Taal als speeltuin en ontsnapping

‘Ik moet slechts de aanknop vinden, de schakel die ervoor zorgt dat mensen op zoekt gaan naar hun eigen taal.’ In een notendop is dat de boodschap van de keynote die schrijver en spoken word artist Tim Lenders vandaag geeft aan de vo en mbo professionals. Die aanknop zoekt de Arnhemse schrijver bij voorkeur zo dicht mogelijk bij de leerling zelf: door aan te sluiten bij hun belevingswereld en hun eigen interesses. En dat begint met het creëeren van een gelijkwaardige sfeer, iets wat Tim simpelweg voor elkaar krijgt door leerlingen hem te laten beschrijven. ‘Wie denken jullie dat ik ben?’

Vervolgens geeft Tim ze twee regels mee: ‘Je mag alles zeggen en je hebt respect voor een ander. De leerlingen beginnen mij dan te beschrijven, zonder het gevoel dat ze zich moeten inhouden. Ze wijzen mij op mijn voeten die naar buiten staan, mijn rokershuid. Ze noemen mij Jezus en blower. En op het moment dat ze merken dat ik deze observaties aanmoedig, vallen hun muren omver, omdat ze merken dat die van mij er ook niet zijn.’

Taal als ontsnapping

Door die muren te slechten ontstaat er gelijkwaardigheid contact en van daaruit vindt Tim makkelijker een ingang naar taal en boeken. ‘Mijn lessen zijn er niet op gericht om mensen wat te leren, ik wil dat mensen willen leren. De boeken over De Hongerspelen kunnen onzinnig en plat overkomen op de beoefende lezer. Voor een mbo student die zich zorgen maakt over Palestina kan het dienen als een metafoor, of een opstapje zijn naar A Brave New World. Een rap van Fresku kan jongetjes met bivakmutsen en kapmessen in contact brengen met Nelson Mandela. Op het moment dat je taal presenteert als een ontsnapping in plaats van een leermodel, trek je diegenen aan die de taal het hardst nodig hebben.’

Een visie die volgens Tim garant staat voor tegenwerpingen van sommige taalwetenschappers, die juist pleiten voor een strengere en literaire aanpak. ‘Dan zeg ik dat deze aanpak zich richt op het havo en vwo en niet op de helft van de mensen in Nederland die het vmbo en het mbo doen,’ vervolgt de schrijver. ‘Dan wijs ik ze op het feit dat je hele universiteitsbibliotheken hebt, maar mbo-instellingen pas dit jaar beginnen met het verstrekken van boeken op school. Dat men het decennialang heeft nagelaten om het vmbo en het mbo te betrekken bij geletterdheid-projecten. Dat het niet helpt wanneer je een stripboek uit de handen van een jongen trekt en hem vertelt dat dit geen echte literatuur is.’

De stad als poort naar poëzie

Na het vlammende betoog van Tim Lenders gaan de deelnemers uiteen in drie verschillende workshops. Een deel van de groep mag mee naar buiten met Eva Brandenburg, van de Bibliotheek Eemland, op zoek naar poëzie op onverwachte plekken. Oud-stadsdichter Eva Vleeskruyer ontwikkelde deze wandelroute door de binnenstad van Amersfoort langs gedichten, zinnen en inspirerende woorden. Onderweg doen deelnemers opdrachten. Wat ze verzamelen, mogen ze later gebruiken voor een creatieve schrijfopdracht. Zo vinden ze via de binnenstad de poort naar het zelf schrijven van poëzie.

Overwinnen van verlegenheid

In de workshop van Tim Lenders krijgen de deelnemers een dieper inkijkje in keuken van de gastdocent. Dat leerlingen zelf iets scheppen is daarbij altijd het hoofddoel, trapt Tim af. ‘Wanneer leerlingen iets maken hun werk aan de klas presenteren, merken ze zelf dat taal leuk is en is de kans groot dat ze er daarna meer mee willen.’ Vaak moeten leerlingen daarvoor eerst een drempel over. In een vast stappenplan helpt Tim de leerlingen om hun verlegenheid of schaamte te overwinnen:

1. Slechten van muurtjes: Tim vraagt leerlingen: wie denken jullie dat ik ben? Waarop iedereen vrijuit mag zeggen wat ze zien. Juist omdat alles mag, doen ze dit met respect en ontstaat er een veilige sfeer waarin ze meer van zichzelf durven laten zien.
2. Creativiteit losweken: geef de leerlingen een opdracht die het creatieve denken aanzet. Een voorbeeld van Tim: vraag aan leerlingen ‘welk woord komt er bij je op als ik voetbal zeg? De vier woorden die daar uitkomen moeten ze vervolgens verwerken in een zin. Het wonderlijke? ‘Ik heb nog nooit meegemaakt dat twee mensen in een groep daar dezelfde zin van maken.’ Een mooie manier dus om leerlingen contact te laten maken met hun eigenheid. ‘En hen te laten zien dat AI daarom niet werkt, want iedereen is uniek,’ voegt Tim nog even snel toe.
3. Grotere schrijfopdracht: nu mogen leerlingen zelf aan de slag met een uitgebreidere schrijfopdracht, die ze aan het eind van de les presenteren. Een mogelijke opdracht is: schrijf alle woorden op die in je opkomen bij een bepaalde groep mensen waar je ‘een hekel’ aan hebt. Tim doet daarvoor eerst een voorzet, door vrij te associëren op de groep ‘spirituele mannen’. Van yoga en een knotje, tot patchouli en een camperbusje. Vervolgens draagt hij een korte poëtische tekst voor waarin hij deze woorden gebruikt. Daarna mogen de leerlingen zelf aan de slag.
4. Presenteren: aan het eind van de les mag iedereen die wil hun werk voordragen.’Ja, veel jongeren vinden dit eng,’ zegt Tim er direct bij. ‘Daarom vertel ik altijd eerst hoe zenuwachtig ik zelf altijd was voor een optreden en hoe ik soms zelfs moest overgeven. Ik vertel ze dat ze hier mogen oefenen, of ik plaag een beetje en zeg: meestal durven de vrouwen meer en het ‘zwakkere geslacht’ minder.

Aan het einde van zo’n les weet je al veel meer over die ‘aanknop’ van de leerlingen en kun je ze meer materiaal aanreiken. ’Daarom is een boekencollectie op school zo belangrijk,’ vertelt Tim, ‘je kunt met leerlingen meelopen naar de bieb en ze wijzen op dingen die ze mogelijk leuk vinden.’

Giechelend achter de microfoon

Ook de leerlingen die voor het eerst een podcast maken, moeten vaak hun verlegenheid overwinnen. Zo merken de deelnemers die kiezen voor de workshop Podcast maken, gegeven door Marleen Geluk van het Medialab van de Bibliotheek Eemland. ’Als leerlingen binnenkomen in de studio, de koptelefoon opzetten en dan hun eigen stem horen, gaat dat met veel gegiechel gepaard,’ vertelt Marleen vooraf. Tegelijkertijd maakt de professionele setup volgens Marleen dat leerlingen snel heel serieus en gefocust aan de slag gaan. ‘Leerlingen mogen een onderwerp kiezen dat ze zelf interessant vinden en dan bepalen of ze een gelijkwaardig ‘kletsgesprek’ gaan voeren, of werken met een host die vragen stelt,’ vertelt Marleen.

‘Dat giechelen gebeurde bij ons ook, maar als je er eenmaal doorheen bent, komt er een soort concentratie,’ vertelt docent Caroline Wisse. ‘Wij kozen voor het onderwerp boeken, iets waar we allemaal veel mee hebben en je merkt inderdaad dat dit heel goed werkt. Het mooie is ook dat je iets blijvends maakt, je hebt snel resultaat.’

Juichen om de Donald Duck

‘Heel inspirerend om hier bij te zijn en met elkaar uit te wisselen hoe je taal op een leuke manier kunt aanbieden,’ vertelt Natascha Jansen docent Nederlands bij Creative College (ROC Midden-Nederland) bij de borrel na afloop. ‘Van huis uit komen mijn studenten vaak niet in contact met boeken, en ze denken dat ze daar niets mee hebben. Ik geef weleens opdrachten met een prentenboek, wat ze nog kennen ze nog van de basisschool. Dan zie je ineens een lichtje bij ze aangaan van: o ja, dat vond ik toen leuk!’

Ook Sandra Weerman van MBO Amersfoort is enthousiast en vertelt dat de verhalen van andere deelnemers haar aan het denken hebben gezet over het uitrollen van een bibliotheek. ‘Ook fijn om herkenning te vinden in de ervaringen van mijn collega’s en dat het echt belangrijk is om de interesse van de leerling serieus te nemen en niet neer te kijken op wat ze al wel lezen. Neem de Donald Duck, daar zitten echt heel veel slimme woordgrapjes in. Als ik een student daarmee zie, dan sta ik echt te juichen!’

Ook creatief aan de slag met taal?

• NEOS Adviseurs Sibylla en Femke denken graag met je mee. Stuur een mailtje om contact op te nemen.
• Voor vragen rondom de workshops straatpoëzie en podcast maken, neem contact op met: afdelingeducatie@bibliotheekeemland.nl  

Fotografie: Linda Bouritius Photography